So sánh trải nghiệm cận tử và trải nghiệm dùng chất thức thần (psychedelics)

Điều gì sẽ xảy ra khi con người tiến gần đến cái chết? Câu hỏi ấy từ lâu đã ám ảnh nhân loại, từ tôn giáo, triết học cho đến khoa học thần kinh hiện đại.
Hai hiện tượng được nhắc đến nhiều nhất trong bối cảnh này chính là trải nghiệm cận tử (Near-Death Experience – NDE) và trải nghiệm dùng chất thức thần (psychedelics).
Dù xuất phát từ hoàn cảnh khác nhau – một bên là biên giới mong manh giữa sự sống và cái chết, một bên đến từ tác động hóa chất – cả hai lại cùng mở ra những vùng nhận thức vượt ngoài trải nghiệm thường nhật.
Bài viết này sẽ giúp bạn đọc đi sâu khám phá sự tương đồng, khác biệt và ý nghĩa của hai hiện tượng kỳ bí này đối với hành trình hiểu về ý thức con người.

Giới thiệu: Bí ẩn của ý thức con người

Ý thức vẫn được coi là “mảnh ghép thiếu” trong khoa học. Nhà vật lý đoạt Nobel Roger Penrose từng khẳng định rằng ý thức không thể được giải thích hoàn toàn bằng cơ chế sinh học đơn thuần.
Trong những khoảnh khắc cận kề cái chết hoặc khi trải qua ảnh hưởng của chất thức thần, con người thường báo cáo các trải nghiệm vượt khỏi giới hạn thông thường: cảm giác hòa nhập với vũ trụ, mất khái niệm về thời gian, hay gặp gỡ những “thực thể” siêu hình.

Theo một nghiên cứu đăng trên The Lancet, khoảng 18% bệnh nhân sống sót sau ngừng tim từng trải qua hiện tượng NDE.
Ở một hướng khác, nghiên cứu tại Johns Hopkins University cho thấy hơn 60% người dùng liều cao psilocybin (một chất trong nấm thần) mô tả trải nghiệm của họ là một trong những trải nghiệm tâm linh sâu sắc nhất trong đời.
Điều này đặt ra câu hỏi: Liệu có một cơ chế chung nào ẩn sau hai hiện tượng tưởng chừng tách biệt này?

Trải nghiệm cận tử (Near-Death Experience – NDE)

Định nghĩa và đặc điểm chung

Trải nghiệm cận tử là tập hợp những hiện tượng nhận thức và cảm xúc xảy ra khi con người ở ngưỡng cửa cái chết, thường gặp trong trường hợp ngừng tim, tai nạn nghiêm trọng hoặc bệnh lý nguy kịch.
Điểm thú vị là các báo cáo về NDE có nhiều đặc điểm giống nhau bất kể nền văn hóa hay tôn giáo. Những yếu tố thường thấy gồm:

• Cảm giác thoát ra khỏi cơ thể và quan sát môi trường xung quanh từ “bên ngoài”.
• Đi qua một đường hầm tối dẫn đến nguồn sáng rực rỡ.
• Cảm giác thanh thản, hạnh phúc, thoát khỏi đau đớn thể xác.
• Gặp gỡ thực thể ánh sáng hoặc người thân đã mất.
• “Tua lại” ký ức cả cuộc đời chỉ trong vài khoảnh khắc.

Tiến sĩ Raymond Moody, tác giả cuốn Life After Life (1975), là người đã hệ thống hóa khái niệm NDE.
Ông ghi nhận hàng trăm trường hợp, trong đó các chi tiết lặp lại đáng kinh ngạc, khiến giới khoa học khó có thể bỏ qua.

Các giai đoạn thường gặp trong trải nghiệm cận tử

Dù không phải ai cũng trải qua toàn bộ, nhiều nhà nghiên cứu đã mô tả một số giai đoạn chính của NDE:

1. Thoát khỏi cơ thể: Cảm nhận rõ ràng mình đang quan sát từ bên ngoài thân xác.
2. Đi qua đường hầm: Không gian tối đen, sau đó xuất hiện ánh sáng chói lòa ở phía cuối.
3. Gặp gỡ: Tiếp xúc với nhân vật siêu hình, thần thánh hoặc người thân đã mất.
4. Đánh giá cuộc đời: Ký ức hiện ra nhanh chóng, kèm cảm giác thấu hiểu sâu sắc.
5. Quay trở lại: Nhiều người mô tả cảm giác bị “kéo” về cơ thể, đôi khi đầy miễn cưỡng.

Nghiên cứu khoa học và trường hợp điển hình

Dự án AWARE (Awareness During Resuscitation) do Tiến sĩ Sam Parnia chủ trì là một trong những nghiên cứu lớn nhất về NDE.
Trong hơn 2000 ca ngừng tim, có 9% bệnh nhân kể lại trải nghiệm cận tử và 2% nhớ lại chi tiết chính xác về môi trường xung quanh trong khi tim đã ngừng đập.
Điều này đặt ra câu hỏi lớn về khả năng tồn tại của ý thức khi não bộ không còn hoạt động bình thường.

“Những báo cáo về trải nghiệm cận tử không thể chỉ giải thích bằng ảo giác hay ức chế não bộ.
Chúng cho thấy ý thức có thể tồn tại độc lập trong một số trạng thái nhất định.” – Tiến sĩ Sam Parnia, Đại học New York.

Trải nghiệm dùng chất thức thần (Psychedelics)

Psychedelics là gì?

Psychedelics là nhóm chất tác động tâm thần mạnh, có khả năng thay đổi nhận thức, cảm xúc và tri giác.
Các chất phổ biến gồm LSD, DMT, Psilocybin và Mescaline.
Trong nhiều nền văn hóa cổ đại, chúng từng được dùng trong nghi lễ tâm linh để kết nối con người với thế giới siêu hình.
Ngày nay, ngoài khía cạnh trải nghiệm, psychedelics còn được nghiên cứu trong y học như một liệu pháp hỗ trợ điều trị trầm cảm, lo âu và PTSD.

Tác động lên não bộ và ý thức

Các nghiên cứu tại Imperial College London cho thấy psychedelics làm giảm hoạt động của Default Mode Network (DMN) – vùng não liên quan đến ý thức về bản ngã.
Khi DMN suy giảm, ranh giới giữa “cái tôi” và “thế giới” mờ đi, người dùng có thể trải nghiệm trạng thái “hòa nhập với vũ trụ”.

Thú vị hơn, một số thử nghiệm lâm sàng chỉ ra rằng psilocybin có hiệu quả trong điều trị trầm cảm kháng thuốc, mang lại sự cải thiện lâu dài về sức khỏe tinh thần.

Những trải nghiệm điển hình khi dùng LSD, DMT, Psilocybin

• LSD: Gây ra ảo giác thị giác phức tạp, thay đổi cảm giác về thời gian, kéo dài từ 8–12 giờ.
• DMT: Được mệnh danh là “phân tử tinh thần”, mang lại trải nghiệm mạnh mẽ như thoát xác, gặp gỡ thực thể siêu hình, chỉ kéo dài 15–30 phút.
• Psilocybin: Tạo ra cảm giác hạnh phúc, kết nối với thiên nhiên và giác ngộ tâm linh, thường kéo dài 4–6 giờ.

Một nghiên cứu năm 2006 tại Johns Hopkins cho thấy hơn 60% người dùng psilocybin mô tả trải nghiệm là quan trọng bậc nhất trong đời, so sánh ngang hàng với kết hôn hoặc sinh con.